اخلاق یهودی/1

[اخلاق يهودي و متون مختلف آن]

براساس شيوه آيزايا تيشبي (6) و جوزف دن (7) ، ما آثار مکتوبي را که به طور معمول، اخلاق يهودي ناميده شده اند، به چهار گروه اصلي تقسيم مي کنيم: توراتي (8) ، حاخامي، قرون وسطايي و مدرن.

الف. اخلاق توراتي

برخي از دانشمندان معاصر (نظير اسرائيل افروس و شوبرت سپرو) (9) بر اين عقيده اند که در کتاب مقدس (عبري) حوزه مجزا و خاصي از کردارهاي انساني، نظير آنچه ما به آن اخلاقيات مي گوييم، کاملا مورد توجه بوده است. من با اين عده موافق نيستم; زيرا کتاب مقدس در حالي که از موضوعات و مطالب اخلاقي سرشار است، هيچ گاه قوانين کنترل کننده رفتارهاي اخلاقي را بخش مجزا و مستقلي از قوانين مربوط به موضوعات مدني، جنايي و عبادي موجود در آن نمي داند: «همه آنها از يک شبان داده شده است.» (10) در کتاب مقدس عبري هيچ کلمه اي تحت عنوان «اخلاق » به معناي مورد نظر ما وجود ندارد; بنابراين، آموزش مطالب اخلاقي در کتاب مقدس به صورت آگاهانه و تحت اين عنوان خاص انجام نمي شود، بلکه مي توان گفت که تورات يکي از منابع اخلاق يهودي است که هيچ گاه به عنوان متن کتاب اخلاقي شناخته نشده است. (11) با اين سخن، اين اشکال و پرسش مطرح مي شود که آموزه هاي اخلاقي کتاب مقدس چيستند. اين پرسش در حقيقت، به منزله اين است که کتاب مقدس، دست کم در مناسبات اخلاقي و کلامي، کتابي واحد و يکپارچه فرض شود. اين فرضيه هر چند ممکن است، مخالفت مورخان کتاب مقدس را به دنبال داشته باشد، به هر حال، انعکاس دهنده نگرش سنتي يهوديت نسبت به اين کتاب است و در اين جا مورد پذيرش قرار مي گيرد.

شايد شناخته شده ترين آموزه هاي اخلاقي کتاب مقدس مجموعه اي به نام «ده فرمان » باشد. (البته اين مجموعه به نام ده فرمان مشهور شده، وگرنه تعداد احکام آن بسيار بيش از ده عدد است). اين مجموعه در سفر خروج، باب 20، ذکر شده است. از اين ده جمله مجزا، دست کم شش مورد آن مستقيما داراي محتوا و اهميت اخلاقي هستند. (الف) به پدر و مادرت احترام گزار; (ب) قتل نکن; (ج) زنا نکن; (د) دزدي نکن; (5) عليه هم نوعت شهادت دروغ نده; (و) به اموال نزديکانت طمع نداشته باش (اموال در اين فقره، همسران را نيز دربر مي گيرد، که خود نشان دهنده اين است که ده فرمان سند احساسات فمينيستي تورات نيست). چهارفرمان باقي مانده (من پروردگار و خداي شما هستم… ، تنها خداي يگانه بايد پرستيده شود، هيچ گاه نام خدا را بيهوده و عبث به کار نبريد، و مراسم روز شنبه را به پاداريد) بيشتر به موضوعات کلامي و عبادي مربوط است. اين تقسيم بندي موضوعي ده فرمان، چيزي است که بعدها حاخام هاي يهودي از متن کتاب مقدس نيز برداشت کردند; يعني قوانين مربوط به روابط ميان تک تک افراد آدمي و اصول مربوط به رابطه انسان ها با خداوند.

بسياري از قوانين تورات در گروه اول قرار مي گيرند و همين موضوع يکي از مهم ترين و اساسي ترين عوامل سهيم شدن يهوديت در سنت ديني غرب دانسته شده است; سنتي که براساس آن، عبادت خداوند در گرو داشتن روابط محترمانه، انساني و اخلاقي با هم نوعان است. (همان گونه که بعدها حاخام ها نوشتند، عبادت شايسته خداوند در انجام سه کار است: مطالعه تورات، انجام قرباني و نماز، و مهرباني و عطوفت). به عبارت ديگر، اخلاق هر چه باشد، پايه هاي آن در اراده خداوند قرار دارد. از اين رو، اراده او به همان اندازه که در دين و اصول آن سهم دارد، نسبت به اصول اخلاقي نيز داراي نقش است. اساس اين عقيده که خداوند از آفريدگان و بندگانش خواسته است که رفتاري معقول و مهربانانه با يکديگر داشته باشند، در آموزه هاي کتاب مقدس است; آن جا که مي گويد، انسان به صورت خدا خلق شده است. (12)

از آن جا که انسان به صورت خداوند، آفريده شده، کسب والاترين درجه ممکن از کمال و خودشناسي در اين است که خود را تا حد امکان، ش
بيه به خداوند گرداند. اين سخن را مي توان پايه و شالوده مهم ترين و منحصر به فردترين اصل اخلاقي تورات، يعني (imitatio Dei) دانست.

در آياتي چند از تورات، به اصل اخلاقي فوق اشاره شده است که براي نمونه، برخي از آنها را مي آوريم: «شما همگي مقدس هستيد; زيرا من به عنوان پروردگار شما، مقدسم.» (14) و «اينک اي بني اسرائيل، خداوند از شما مي خواهد که از او بترسيد، در مسير او گام برداريد، به او عشق بورزيد، و پروردگار خويش را با تمام وجود عبادت کنيد.» (15) و «پروردگار تو را براي انسان هايي مبعوث کرد که در نزدش مقدس هستند; به شرط اين که همان گونه که به تو سوگند ياد کرد، فرمان هاي اورا اجرا کنند ودرمسير اوگام بردارند.» (16) در اين آيات، درباره موضوع بحث ما، دودستور صريح و روشن وجود دارد: يکي مقدس و پاک شدن انسان به دليل مقدس بودن خداوند است، وديگري ضرورت قدم گذاشتن در راه خدا و پيروي کردن از او. حال، اين سؤال مطرح است که چگونه انسان مي تواند خويشتن را پاک و منزه گرداند و در نتيجه خداگونه شود؟ در کتاب مقدس، به گونه اي روشن به اين پرسش پاسخ داده شده است. در سفر لاويان (2: 19) فهرستي از فرمان هاي مختلف خداوند ارائه شده است. اين فرمان ها درباره موضوعات اخلاقي (شامل احترام به والدين، کمک کردن به فقرا، رعايت عدل وصداقت، ولطف وعطوفت به محرومان، ومانند آن)، فقهي (مثل آداب روزشنبه، قرباني ومانند آن) وکلامي (ازقبيل به بيهودگي نام پروردگار را برزبان نياوردن) است. ازاين رو، انسان مي تواند با پيروي ازاين احکام يا، بنابر آنچه درکتاب تثنيه آمده، با گام نهادن در مسير خداوند، به تقدس و پاکي مورد نظر ست يابد.

از آن جا که تاکيد آيين يهود بيشتر بر عمل و کردار است، تا مباحث عقلي و ماوراءالطبيعه، مايه شگفتي نيست که اين آيين، اصول و تعاليمي را ارائه دهد که در نگاه اول، محتاج تفسيرهاي نظ
ري است، ولي بلافاصله بر تبيين آنها از طريق عناصر عملي پافشاري کند. از اين رو، تقليدکردن از خدا، در اين مذهب، موضوعي ماوراءالطبيعي نيست، بلکه جزء مسائل عملي و اخلاقي آن به شمار مي آيد. يهوديان مکلف نشده اند که از لحاظ عيني و واقعي فراتر از ماهيت معمول خويش حرکت کنند و از نظر جهاني شبيه خداوند شوند (و البته گفتني است که موضوع تقليد از خدا، آن گونه که آيات ذکرشده به خوبي نشان مي دهد، فرمان و حکم تورات است و همين نکته بعدها به وسيله بيشتر صاحب نظران تاييد گرديد)، بلکه از آنان خواسته شده است تا شيوه هاي خاصي رفتار نموده، اعمال مشخصي را انجام دهند. بنابراين، تقليدکردن يهوديان از خداوند و دست يافتن آنان به سرنوشتي که پروردگار با آفريدن آنان به صورت خويش، برايشان مقدر ساخت، در واقع وسيله رسيدن به تکامل عملي و اخلاقي آنان است.

مقايسه شيوه آيين يهود در تقليد از خداوند با شيوه هاي افلاطون و مسيحيت، نکته اي را که به آن اشاره شد، واضح تر مي کند. در تئاتتوس (176) سقراط چنين مي گويد: «بر ما لازم است که هر چه سريع تر به آسمان پرواز کنيم و در نتيجه، تا آن جا که ممکن است، شبيه خدا شويم. و شبيه خداشدن يعني پاک گرديدن، عادل شدن و خردمندگشتن.» در تورات از يهوديان خواسته شده است تا در همين زمين، و در نه آسمان ها، با انجام دستورات خداوند، خداگونه گردند. پس طبق دستور تورات کسي شبيه خداوند نمي شود، بلکه انسان شيوه هاي خدايي را دنبال مي کند و رفتارهاي خداگونه را تا آن جا که براي بشر امکان دارد، انجام مي دهد. در مسيحيت، ما با تفسيري واقعي تر و عيني تر و در نتيجه، ماوراءالطبيعي تر از مضمون تقليد از خدا روبه رو مي شويم. در اين دين، خداوند با مجسم نمودن خويش در کالبد جسم زنده و مادي بشر، نقش تقليد از بشر را ايفا مي کند و بدين ترتيب، تقليد از خدا از طريق واسطه و به صورت غيرمستقيم و تحت عنوان تقليد از مسيح، محقق مي شود; تقليدي که نه با انجام دادن ششصد و سيزده فرمان موجود در تورات، بلکه با ابراز وفاداري و ايمان و با پيروي از رنج وعذابي که عيسي هنگام جان نثاري خويش براي خلق تحمل کرد، ميسر مي شود. (17)

مضمون اخلاقي خلق انسان به صورت خدا، دو موضوع را پديد آورده است: يکي قوانين اخلاقي خاص (نظير اين که «هم نوعت را مانند خودت دوست دار» (لاويان 19: 18) ; زيرا او نيز مانند خود تو به صورت خدا آفريده شد
ه است) و ديگري، محتواي عام و فراگير تورات; چيزي که به ويژه در مورد پيامبران باستاني (نظير اشعيا، ارميا و حزقيل) کاملا روشن است. اين اصل هم چنين، شالوده بحث هاي حاخامي را درباره آنچه ما موضوعات اخلاقي مي ناميم، تشکيل مي دهد.

پي نوشت:
1) مشخصات کتاب شناختي اين اثر چنين است:
Menachem Kellner, |Jewish ethics|in A Companion To Ethics, Edited by Peter Singer, Blackwell publishers, 1991.
2) مقاله شماره 46 در کتاب A Companion To E
thic
3. IsaiahTishby
4) در آيين يهود، به مجموعه مدون شريعت شفاهي و تفاسير حاخام ها تلمود گفته مي شود. اين کتاب در دو بخش سامان يافته است: ميشنا که حاوي شريعت شفاهي به زبان عربي و در 63 فصل است و گمارا که نوعي تفسير ميشنا و اصل آن به زبان آرامي است. گمارا خود داراي دو بخش است: هلاخا که حاوي مجموعه قوانين است، و هگادا که جنبه ادبي دارد. (هفت آسمان)
5. Yiddish
6. IsaiahTishby
7. Joseph Dan8. biblical
9. Israel Efrosand Shucert Spero
10) کتاب جامعه سليمان 1: 12 (جامعه 12: 11)
11) جهت اطلاعات بيشتر پيرامون اخلاق تورات، به مقاله «اخلاق باستاني » رجوع شود.
12) سفر پيدايش 27: 1.
13) جهت اطلاعات بيشتر درباره اين موضوع به مقالات شاپيرو Shapiro و بوبر Buber در کلنر، 1978 مراجعه شود.
14) لاويان 2: 19.
15) تثينه 12: 10.
16) تثينه 9: 29.
17) جهت آگاهي از ديدگاه هاي يهوديت درباره اين موضوع به مقاله بوبر Buber در کلنر مراجعه شود.

http://akhlagh.net